Năm 2014, Ella Parry, 20 tuổi, mắc chứng rối loạn ăn uống ám ảnh. Cô đã chuyển qua giai đoạn sử dụng thuốc nhuận tràng và thuốc giảm cân không kê đơn. Trong nhật ký, cô tiết lộ nỗi đau khổ của mình: “Giá như tôi có thể lấy dao cắt hết những nếp gấp kinh tởm của mỡ ra khỏi cơ thể mình. Bụng tôi lòi ra ngoài. Tôi ghét tất cả mọi thứ thuộc về cơ thể mình”.

Tin chắc rằng điều duy nhất có thể chấm dứt nỗi đau khổ của mình là giảm cân nhiều hơn, cô lùng sục trên mạng để tìm ra các giải pháp. Cô đọc ngấu nghiến trên các diễn đàn giảm cân online.

Cuối cùng, cô đã thấy thứ mình đang tìm kiếm, một sản phẩm hứa hẹn “đốt cháy” mỡ thừa hiệu quả hơn bất kỳ sản phẩm nào khác: hóa chất 2,4-Dinitrophenol, được gọi là DNP. Ella đặt hàng mua nó trực tuyến, dễ dàng như đặt mua một cuốn sách hoặc một chiếc váy.

Khi những viên DNP được gửi qua đường bưu điện trong một phong bì trơn, chúng được dán nhãn “Optimum Gold”. Ella ngấu nghiến dùng hàng chục viên mỗi ngày, đến khi ngã quỵ và được đưa vào bệnh viện với tình trạng sốt, khó thở, tim đập nhanh và làn da tái nhợt. “Trông cháu thực sự quá gầy”. Song đáp lại lời bác sĩ, Ella chỉ lắc đầu, quyết tâm phải giảm cân hơn nữa.

Tình trạng ngất xỉu do dùng quá liều DNP tiếp tục đến ngày 11/4/2015, khi Ella bắt đầu nôn mửa, nhiệt độ cơ thể tăng lên nhanh chóng. Từ bệnh viện, cô nhắn tin cho thầy cô, bạn bè và cha mẹ. “Tôi nghĩ rằng tôi sắp chết. Tôi yêu mọi người rất nhiều.”

Các bác sĩ cố gắng hạ nhiệt cho Ella, nhưng DNP đang tấn công các tế bào của cô, giải phóng sức nóng dữ dội trong cơ thể. Nội tạng của cô đã ngừng hoạt động. Ella hét lên, quằn quại, sủi bọt ở miệng, ngừng tim, qua đời lúc 15h25 cùng ngày. Chiếc xe và căn hộ của Ella đã trở thành hiện trường vụ án.

DNP là một chất độc gây chết người. Nạn nhân có thể chuyển từ trạng thái tốt sang nguy kịch và chết trong vòng vài giờ. Bắt đầu với đổ mồ hôi, nhiệt độ cao và nhịp tim nhanh sau đó tiến triển thành co thắt cơ, co giật và suy đa cơ quan. Tỷ lệ tử vong thực sự rất cao, theo Simon Thomas, giáo sư dược học, Đại học Newcastle.

Từ năm 2007 đến 2020, Dịch vụ Thông tin về Chất độc Quốc gia của Anh ghi nhận 138 trường hợp ngộ độc và 26 ca tử vong do DNP. Nhiều người sống sót đã bị đục thủy tinh thể, tổn thương lâu dài cho tim và hệ thần kinh.

Năm 2019, trong một bức thư gửi cho Bộ Nội vụ, chủ tịch Hiệp hội Dược phẩm Hoàng gia Anh đã đặt ra một câu hỏi đơn giản về DNP: “Tại sao nó không bị cấm?”

Tại Vương quốc Anh, việc sở hữu hoặc bán DNP không phải là một hành vi phạm pháp. Nó được sử dụng hợp pháp như một chất nổ, một loại phân bón, thuốc trừ sâu và thuốc nhuộm.

Với một chút tìm kiếm, có thể thấy DNP trên các trang web quảng cáo chất thực phẩm chức năng và hỗ trợ ăn kiêng, hứa hẹn đốt cháy chất béo với tốc độ chưa từng có, giúp ức chế sự thèm ăn…

Sự nguy hiểm đối với sức khỏe con người của DNP đã được biết đến trong hơn một thế kỷ. Trong chiến tranh thế giới thứ nhất, khi bột DNP được kết hợp với axit picric để tạo ra vỏ lựu đạn, hàng trăm công nhân trong các nhà máy sản xuất vũ khí ở Pháp và Mỹ đã bị ốm, 63 người chết sau khi tiếp xúc với nó.

Vào những năm 1930, các nhà khoa học Mỹ phát hiện ra rằng, việc sử dụng DNP bằng đường uống có thể gây ra sự phân hủy nhanh chóng của chất béo và carbohydrate, dẫn đến giảm cân đáng kể. Song không có luật nào để ngăn chặn nó, thị trường đã sớm tràn ngập các sản phẩm dựa trên DNP.

Hàng ngàn phụ nữ đã mua những “viên thuốc thần kỳ” không cần kê đơn này. Các nhà sản xuất của Công thức 281, một phiên bản của “phương thuốc giảm béo”, đã tuyên bố vào năm 1935 rằng nó sẽ “mang lại cho bạn một hình thể mà đàn ông ngưỡng mộ và phụ nữ ghen tị”, và không có rủi ro nào.

Tuy nhiên,những nguy hiểm đã trở nên rõ ràng. Các bác sĩ nhận thấy bệnh nhân sử dụng DNP luôn có các triệu chứng ngộ độc cấp tính: quá nóng, tổn thương gan, tim, hệ hô hấp và các cơ.

Năm 1935, một bác sĩ nhãn khoa cho rằng khoảng 2.500 người ở Mỹ đã bị mù do đục thủy tinh thể do sử dụng DNP. Năm 1938, DNP bị coi là “cực kỳ nguy hiểm và không thích hợp cho con người tiêu dùng” ở Mỹ – Canada, Anh và các nước châu Âu khác cũng tuân theo.

Sau khi bị cấm nghiêm ngặt, tình hình tạm lắng xuống cho đến những năm 2010, khi tiếp thị qua internet và cơn sốt phòng gym lên ngôi, doanh số bán hàng của DNP lại bùng nổ.

Bán DNP mang tới lợi nhuận cực cao. Một đại lý có thể nhập một thùng phuy 25kg từ một nhà máy ở Trung Quốc hoặc Ấn Độ, với giá 350 bảng Anh, tương đương 470 USD rồi bán cho khách hàng với giá khoảng 1,5 USD mỗi viên. Chúng được mua bán trực tuyến dưới loại hình thương mại quốc tế và nổi tiếng là khó kiểm soát đối với cảnh sát.

Đại diệnLegitScript,công ty giám sát internet có trụ sở tại Mỹ cho biết: “Các đại lý bán thuốc bất hợp pháp này sẽ di chuyển từ trang web này sang trang web khác và các diễn đàn ẩn danh. Họ điều hành các hiệu thuốc internet giả mạo. Rất nhiều DNP được gửi qua đường bưu điện “.

Một trang web đưa ra khuyến cáo sản phẩm “không dùng cho người” để qua mắt nhà chức trách, mặt khác, họ bán DNP được đóng gói trông giống như thuốc giảm đau không kê đơn. Một trang web khác vờ cảnh báo: “Sử dụng quá liều có thể gây chết người. Xin sử dụng một cách thông minh”, nhưng đồng thời cung cấp dịch vụ “vận chuyển bí mật”.

Cuộc lục soát máy tính của cô gái vừa qua đời, Ella, cho thấy cô đã mua DNP, từ một trang web có tên làDr Muscle Pharmaceuticals . Các khoản thanh toán mà cô thực hiện đã được chuyển vào một tài khoản ngân hàng ở Iceland, từ đó chúng được chuyển đến một tài khoản mang tên Bernard Rebelo, tại Harrow, bắc London.

Ngày 24/2/ 2016, các thành viên của đội y tế cùng với các sĩ quan cảnh sát, bước vào một tòa nhà chung cư và đến trước cửa nhà Bernard Rebelo với lệnh khám xét.

Khi Rebelo mở cửa, họ đã tìm thấy “nhà máy thuốc” của anh ta bên trong ngôi nhà, với những căn phòng chứa hai thùng nhựa lớn, máy dán nhãn, thiết bị bào chế thuốc và các vật dụng khác. Rebelo vừa nhận lô hàng DNP mới.

Các cảnh sát đã thu giữ máy tính của Rebelo, dành hàng tháng trời để dò tìm email và các diễn đàn trực tuyến của anh ta. Họ phát hiện ra rằng Rebelo bắt đầu bán steroid vào năm 2012 và đã lấy nguồn DNP từ một nhà máy ở Trung Quốc. Anh đã có hàng trăm khách hàng ở Mỹ và Châu Âu.

Trên các diễn đàn trực tuyến, Rebelo đã đưa ra lời trấn an chắc chắn cho những khách hàng rằng DNP không có tác dụng phụ, đồng thời đề nghị họ điều chỉnh liều lượng tuỳ ý.

Trong số các tệp máy tính của Rebelo, có một bộ tài liệu đặc biệt đáng sợ. Anh ta đã tải xuống và lưu các báo cáo trên phương tiện truyền thông về cái chết của Ella, và cuộc điều tra quanh DNP. Song trong những tuần và tháng sau cái chết của cô gái, anh ta vẫn tiếp tục giao dịch thuốc cấm. Interpol lúc này đưa ra cảnh báo sức khỏe toàn cầu về DNP.

Rebelo rất giỏi trong việc tránh bị phát hiện. Anh ta đóng cửa các trang web, mở lại chúng với các tên khác và thay đổi máy chủ. Thanh toán được chuyển qua nhiều tài khoản ở các quốc gia khác nhau.

Sau cái chết của Ella, Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ đã yêu cầu tạm dừng và khóa các tên miền của website bán dược phẩm liên quan Rebelo, trước khi có thêm bất kỳ người nào chết hoặc sự việc trở nên nghiêm trọng. Song anh ta đã lập tức đăng ký tên miền khác và tiếp tục giao dịch DNP.

Vụ kiện chống lại Rebelo được đưa ra xét xử tại tòa án hình sự trung tâm của London vào tháng 6/2018. Rebelo thừa nhận rằng đã bán DNP cho Ella, song khẳng định chỉ bán nó như một loại hóa chất công nghiệp và đã cảnh báo Ella “nó không an toàn cho con người”. Rebelo bị kết án về tộiNgộ sát.

Tháng 2/2020, Rebelo bị tuyên án Rebelo 7 năm tù, mức án, theo người nhà của nhiều nạn nhân chết vì DNP, cho rằng quá nhẹ. Song DNP được điều chỉnh theo Đạo luật An toàn Thực phẩm, đó là mức án cao nhất mà những người vi phạm có thể bị truy cứu.

Tại sao một chất độc gây chết người như thế này lại được quản lý theo luật an toàn thực phẩm?”, mẹ của Ella đau đớn nói sau phiên toà. Các phụ huynh nhận ra rằng họ không phải là người đầu tiên cố gắng thay đổi luật về DNP.

Vào năm 2014, nhiều gia đình có thân nhân chết vì DNP, đã vận động chính phủ phân loại DNP là một loại ma túy nguy hiểm theoĐạo luật lạm dụng ma túy.Điều này sẽ khiến việc bán hoặc sở hữu nó là bất hợp pháp.

Nhưng năm 2015, năm Ella qua đời, nhà chức trách đã phán quyết rằng do DNP không có đặc tính thần kinh, nên kiến nghị của phụ huynh không có căn cứ. Việc mua bán DNP cho người, hiện vẫn thuộc quản lý cơ quan an toàn thực phẩm quốc gia.

Các giấy phép được gia hạn gồm 2.694 thuốc nội, 806 thuốc nhập khẩu và 79 vaccine, sinh phẩm; thuộc nhóm thuốc kháng sinh, điều trị bệnh hô hấp, trị ký sinh trùng, chống nhiễm khuẩn… Đây là lần thứ hai Bộ Y tế gia hạn giấy đăng ký lưu hành thuốc, lần thứ nhất gia hạn hơn 6.000 giấy phép, nâng tổng số giấy phép được gia hạn từ đầu năm đến nay lên gần 10.000.

Đăng ký lưu hành thuốc là thủ tục xin phép lưu hành trên thị trường các thuốc, vaccine, sinh phẩm. Hoạt động này do Bộ Y tế quản lý, là yêu cầu bắt buộc theo Luật Dược. Giấy đăng ký lưu hành thuốc có thời hạn 5 năm, doanh nghiệp phải xin gia hạn hoặc dừng cung ứng thuốc khi giấy này hết hạn.

Thủ tục xin cấp phép và gia hạn gồm nhiều bước và tốn kém thời gian như xin Chứng nhận thực hành sản xuất tốt GMP, chứng nhận dược phẩm CPP, chứng nhận phân phối thuốc tốt GDP… Trong hai năm Covid-19 bùng phát vừa qua, thủ tục này bị đình trệ khiến nhiều thuốc hết hạn đăng ký, không được cung ứng trên thị trường.

Hôm 13/4, Bộ Y tế báo cáo Phó thủ tướng Vũ Đức Đam về tình hình gia hạn giấy đăng ký lưu hành thuốc, thống kê gần 10.000 giấy phép thuốc, vaccine, sinh phẩm hết hạn vào 31/12; nhiều giấy đăng ký lưu hành thuốc hết hiệu lực vào 30/6. Đây là một trong những nguyên nhân chính gây thiếu thuốc trên toàn quốc thời gian qua. Ngoài ra, các nguyên nhân khác gây thiếu thuốc như cơ sở y tế không dám mua sắm thuốc, thiết bị, đấu thầu thuốc chậm có kết quả…

Bên cạnh đẩy nhanh thủ tục gia hạn giấy phép, Bộ Y tế hôm 29/6 cho biết đã cấp giấy đăng ký lưu hành cho 963 thuốc, tiếp tục tăng tiến độ cấp giấy. Theo Bộ Y tế, các hành động này là nỗ lực nhằm giải quyết một phần tình trạng thiếu thuốc, sinh phẩm đang diễn ra trên toàn quốc.

Thông tin được PGS.TS. Lê Văn Truyền, Chủ tịch Hội đồng tư vấn cấp giấy đăng ký lưu hành thuốc, nguyên liệu làm thuốc, Bộ Y tế, nêu tại Diễn đàn Đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực y tế,ngày 21/11.

Theo ông Truyền, ngành công nghiệp dược trong nước có nhiệm vụ cung ứng thuốc an toàn hiệu quả, chất lượng với giá phù hợp. Đây là chính sách xuyên suốt của Chính phủ, từ rất lâu. Trong quá trình triển khai chính sách này, Việt Nam đã đạt được khá nhiều thành tựu, với 228 nhà máy sản xuất dược phẩm đạt tiêu chuẩn GMP-WHO.

“Ngành công nghiệp dược hiện sản xuất 50% lượng thuốc phục vụ nhân dân, mục tiêu là 80% trong những năm tới”, ông Truyền nói.

Theo ông Truyền, trong thời gian đại dịch Covid-19 bùng phát, nhiều nước, trong đó có Việt Nam đã bộc lộ nhiều mâu thuẫn trong quá trình cung cấp thuốc. Đặc biệt, việc đứt gãy nguồn cung ứng thuốc trên thế giới khiến thiếu thuốc, công tác chăm sóc sức khỏe người dân gặp nhiều khó khăn.

“Thời gian qua, tình trạng thiếu trang thiết bị y tế, thiếu thuốc diễn ra nhiều nơi. Điều này đòi hỏi phải cơ cấu lại nền công nghiệp dược, làm sao để sản xuất trong nước vững chắc và mạnh mẽ, giảm phụ thuộc vào nước ngoài”, ông Truyền nói, thêm rằng hiện hai quốc gia sản xuất được nhiều nguyên liệu nhất là Trung Quốc và Ấn Độ. Khi dịch Covid-19, châu Âu hay các nước phát triển cũng bị phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu ở hai quốc gia này.

Vì vậy, ngành dược thế giới tính toán nâng cao năng lực của từng quốc gia. Nơi nào có tiềm lực, chính sách tốt, nhân lực tốt thì tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu. Điều này sẽ giúp mỗi quốc gia nâng cao năng lực sản xuất, khả năng cung cấp thuốc, đồng thời xuất khẩu, trở thành trung tâm cung ứng của khu vực.

“Với Việt Nam, mục tiêu không chỉ cung cấp thuốc cho 100 triệu dân, mà phải cung ứng nhiều hơn, ít nhất là khu vực ASEAN”, ông Truyền cho biết và đánh giá nước ta có tiềm năng bởi đã được công nhận là nhóm phát triển ngành dược nhanh nhất, với tốc độ tăng trưởng bình quân của ngành công nghiệp dược 10-12% mỗi năm.

Hồi tháng 7, Sở Y tế TP HCM cho biết dự định xây dựng khu công nghiệp dược quy mô khoảng 300 ha, phục vụ thị trường dược phẩm nội địa, tiến tới xuất khẩu.

Ông Truyền cũng nhìn nhận điểm yếu của Việt Nam hiện là nguồn nhân lực rất phân tán. Các ngành hỗ trợ doanh nghiệp dược như dầu khí, công nghiệp hóa chất, hay ngành nông nghiệp chưa kết nối được với ngành dược để phát triển dược liệu.

Vì vậy, các chuyên gia cho rằng lĩnh vực công nghiệp dược cần tập trung thu hút đầu tư vào công nghệ bào chế, nâng cao chất lượng sản phẩm; sản xuất nguyên liệu; phát triển nguồn dược liệu trong nước; nâng cao năng lực nghiên cứu, kiểm nghiệm dược phẩm. Cơ quan quản lý cần xây dựng hành lang pháp lý đủ linh động để hỗ trợ thúc đẩy khối nghiên cứu và doanh nghiệp phát triển, đổi mới sáng tạo.

Chia sẻ tại diễn đàn, GS. BS Adil Mardinoğlu, Đại học King’s College London và Học viện Công nghệ Hoàng gia Thụy Điển, cho biết Chính phủ Thụy Điển muốn đẩy mạnh nghiên cứu những phát minh về thuốc. Họ đã thành công với việc đầu tư xây dựng cơ sở vật chất và tập trung những nhóm nghiên cứu lại, tạo sự phát triển đa ngành. Thành công này giúp tiết kiệm và giảm thiểu rủi ro, khi các nhóm cùng chia sẻ hạ tầng, kết nối. “Để phát triển một loại thuốc, thay vì phải phát triển 10 nền tảng, Thụy Điển chỉ cần một. Có thiết bị, nếu 10 trường cùng mua sẽ lãng phí, tập trung lại thì chỉ cần một máy là tất cả cùng sử dụng”, GS. Adil Mardinoğlu nói.

Các chuyên gia cho rằng Việt Nam có thể học hỏi kinh nghiệm trên của Thụy Điển. Việt Nam cần có các trung tâm nghiên cứu, chuyển giao công nghệ giữa các cơ sở nghiên cứu và doanh nghiệp tư nhân; tạo môi trường thu hút những chuyên gia hàng đầu đến làm việc.

Việt Nam hiện thuộc nhóm quốc gia có tổng giá trị thị trường dược phẩm và mức tăng trưởng ngành dược nhanh nhất thế giới. Tổng giá trị thị trường dược phẩm tại Việt Nam đạt 2,7 tỷ USD trong năm 2015, tăng lên 5,1 tỷ USD năm 2018 và năm 2020 đạt 6,1 tỷ USD. Theo phân loại của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), ngành công nghiệp dược Việt Nam ở cấp độ 3 (cấp có ngành công nghiệp dược nội địa, có sản xuất thuốc generic, xuất khẩu được một số dược phẩm).